استرس!!!

مقدمه

فشارهای عصبی و روانی که به اصطلاح استرس نامیده می‌شود در زندگی روزانه‌ ما به طور فراوان مشاهده می‌گردد. نگرانی افراد نسبت به کار، خانواده، فرزند، دوری اعضای خانواده از یکدیگر و جدائی از آنها، مشکلات اجتماعی، وضع اقتصادی و نیازهای گوناگون، انتظارات و توقعات اداره یا سازمان از کارمندان، پیشرفت تکنولوژی ، نگرانی و بیم از کهنه شدن معلومات و اطلاعات، مشکلات مدیریت و توقعات کارکنان همگی سبب می‌شود که فرد از لحظه بیداری بامداد تا هنگام آرمیدن شامگاه همواره دچار هیجان‌ها، تنش‌ها، نگرانی‌ها، بیم‌ها و امیدهای گوناگونی باشد که گاه با ظرفیت بدنی، عصبی و روانی وی سازگار نیست.

فشار عصبی حاد، نیروی انسانی سازمان را ضایع و فرسوده می‌سازد. بدین ترتیب است که فشار عصبی در سازمان همچون آفتی، نیروها را تحلیل می‌برد و فعالیت‌ها و تلاش‌ها را عقیم می‌سازد. اثرات مخرب استرس بر زندگی فردی و اجتماعی کاملاً مشهود بوده و مدیران و مسئولین یکی از آسیب‌پذیرترین قشرها در برابر استرس هستند. ارتقای «بهداشت روانی محیط کار» به عنوان یکی از مهمترین ابعاد توسعه و بهسازی منابع انسانی بشمار می رود و برای پیشرفت و رشد کشور در همه زمینه‌ها ابتدا باید از نیروی انسانی سالم، متفکر و خلاق استفاده کرد زیرا استفاده از نیروهای سالم جسمی و فکری در ادارات خدماتی، آموزشی و … در بالا بردن سطح بهره‌وری تأثیر بسزائی دارد.

محیط کار زندان نیز به لحاظ شرایط خاص حاکم برآن قاعدتاً از میزان استرس بالاتری برخوردار است و لازم است که کارکنان و مسئولین زندانها با منابع بوجود آورنده استرس و راهکارهای غلبه بر آن آشنایی کافی داشته باشند تا میزان کارایی و بهره وری در مجموعه آنان بالاتر رود.

مقاله حاضرگامی هر چند کوتاه در این راه است.

تعریف استرس :

به طور کلی تعاریف گوناگونی از فشار عصبی و روانی به مفهوم استرس شده است .

استرس فرسودگی بدنی یا عاطفی است که بر اثر مسائل و مشکلات واقعی یا خیالی پدید می‌آید. همانگونه که یک ساختمان در طول زمان و به واسطه وضع آب و هوا دچار فرسایش می‌شود، ارگانیزم و بدن انسان نیز به واسطه مشکلات فردی، خانوادگی و مسائل کاری دچار فرسودگی می‌گردد.

استرس به مجموعه واکنشهای عمومی انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پیش بینی نشده داخلی و خارجی اطلاق گردیده، بدین گونه که هرگاه تعادل داخلی یا خارجی از میان برود، استرس پدیدمی‌آید.

استرس گاه موجب آسیبهای فراوانی به فرد و سازمان می‌شود. فشار روانی در فرد باعث می‌شود که بدن وظایفی را که بطور عادی و به سادگی می‌تواند انجام دهد با دشواری بیشتری به انجام برساند.

به طور مثال استرس در مردان موجب کاهش میل جنسی ، اشکالهای نعوظی،‌ اختلال در باروری ، انزال زودرس، ‌انزال معکوس و در زنان باعث کاهش میل جنسی ، اختلال در ارگاسم ، اختلال یا قطع قاعدگی و بسیاری دیگر بیماری های جسمانی دیگر همچون بیمارهای قلبی ، زخم معده ، اسهال و … می‌گردد.

در کنار بیماریهای عدیده جسمانی، استرس باعث بروز اختلالات روانی پایدار همچون افسردگی شده که به علت عدم آگاهی از نحوه شروع و طولانی مدت بودن این نوع از اختلالات، به تدریج موجب کاهش کارایی فرد در مجموعه کاری خود می شود.

علل استرس:

ریشه های فشار روانی را می توان به طور کلی در عوامل فردی ومحیطی( خانواده، محیط کار و اجتماع) بررسی کرد .به دلیل اهمیت موضوع مورد بحث، ترجیحاً در این بخش نقش محیط کار و روابط حاکم در محیط کار را در ایجاد استرس بحث می کنیم.

محیط کاری وروابط حاکم بر محیط کار :

یکی از مهمترین عوامل ایجاد استرس و فشار روانی، به نوع ارتباط فرد و همکارانش، رئیس و زیردستانش بستگی دارد. برخی از دانشمندان علوم رفتاری این گونه اظهار کرده‌اند که وجود روابط خوب میان همکاران در یک محیط، عامل اساسی و محور سلامت فرد و سازمان است.

روابط ضعیف میان همکاران با توجه به بی‌اعتمادی، ضعف حمایتی و بی‌علاقگی نسبت به گوش دادن به حرف دیگران و بی‌توجهی به حل و رفع مشکلاتی که برای اعضای اداره یا سازمان پیش می‌آید، تعریف شده است.

اغلب ما یک سوم اوقات شبانه روز خود را در محیط کار می‌گذرانیم. فشارهای کاری تعارض‌ها و نومیدی‌ها مهم‌ترین علل فرسودگی جسمی و عاطفی هستند و بیماری و پیری زودرس نیز از عواقب آن است.

بر پایه این آگاهی‌ها فرضیه‌ای پدید آمده است که استرس یا فشار عصبی و روانی را مایه بیماری می‌داند و با اطمینان می‌توان گفت اگر استرس همیشه چنین نباشد اغلب اوقات پیش درآمد بیماری است.

تجربه روی حیوانات آشکارا نشان داده است هر بار که در معرض استرس قرارمی گیرند داغی ماندنی بر جای می‌گذارند که با آن ذخیره‌های سازگاری چنان صرف می‌شود که دیگر جانشینی آن، امکان پذیر نیست. از آنجا که به طور دایم دوره‌های استرس و استراحت را می‌گذرانیم حتی کم شدن یک دقیقه انرژی سازگاری در هر روز با هم جمع می‌شود و مجموع آن چیزی است که در نهایت آن را پیری و سالخوردگی می‌نامیم.

‎آثار استرس در هنگام کار بسیار گران تمام می‌شود و به صورت کاهش در بهره‌وری و کارآئی و عدم رضایت شغلی نمودار می‌گردد. استرس ممکن است به غیبت از کار، اشتباه، جابجائی و افزایش هزینه‌های درمان بیانجامد.

حتی یک بیماری کوچک استرس‌زا می‌تواند آثار مهمی بر سازمان داشته باشد. آثار منفی بیماری یک مدیر یا کارمند که دچار سردردهای عصبی می‌شود به صورت کاهش کارآئی، هزینه‌های مراجعه به پزشک و درمان و آثار منفی روانی بر همکاران و زیردستان ظاهر می‌شود. یک مدیر دچار استرس می‌تواند همه کارکنان را دچار استرس کند و یک کارمند می‌تواند استرس خود را به دیگران انتقال دهد.

عوامل موثر در افزایش میزان استرس در محیط کار:

مطالعات انجام شده در کشور بوجود آمدن استرس در محل کار را ناشى از عدم امنیت شغلی، تعارض حرفه اى یا شخصى با همکاران، انتظارات مدیران، استفاده از تکنولوژى، قوانین، مقررات، عدم توانائى در انجام وظائف محوله،محروم شدن از پاداش و ترفیع مى دانند .

معمولاً عوامل بسیاری سبب افزایش میزان استرس در محیط کار می‌شوند که از میان آنها می‌توان چند عامل زیر را نام برد:

الف) درگیری با رئیس یا مسئول : عدم شایستگی افراد دیگر در محیط کار به ویژه اگر همراه با اعمال قدرت باشد سبب عصبانیت و فشار روانی می‌شود. استرس شدید هنگامی رخ می‌دهد که کارمند احساس تفاهم و تمجید و پشتیبانی از سوی سرپرست خود را دارا نباشد. همچنین هنگامی که رئیس و سرپرست از نظر وظایف اداری یا فنی شایستگی لازم را نداشته باشد کارمندان به سبب اشتباهاتی که در نتیجه کار زیاد پیش می‌آید دچار استرس بیش از اندازه می‌شوند. اگر مدیر از پشتیبانی کارکنان خود سرباز زند مشکل اساسی و واقعی پدید می‌آید زیرا مدیران ناشایسته عادت دارند که گناه اشتباه‌های خود را به گردن دیگران بیندازند.

ب) ترس از شکست : یکی از دلایل مهم استرس در محیط کار ترس از شکست است. ترس‌هایی از این قبیل که «آنچه را که از من انتظار می‌رود نمی‌توانم انجام دهم» یا «ممکن است دیگران کارشان را بهتر از من انجام دهند» اغلب سبب فرسایش روانی و جسمی فرد می‌شود. بدین سبب محول کردن کارهایی بیش از ظرفیت افراد درست نبوده و در هر مورد باید سطح کار، سطوح انتظار و ظرفیت فرد در نظر گرفته شود.

ج) برنامه‌های کاری فشرده : انجام کارهای متعدد در یک زمان مانند شرکت در کلاس یا جلسه، تهیه گزارش کار، قرار با افراد متعدد و برنامه ریزی برای جلسات آینده، بسیار خسته‌کننده و استرس‌آور است. خواه این‌گونه برنامه ها از سوی دیگران طرح‌ریزی شود یا خود فرد چنین برنامه‌هایی را تدوین کند. انجام کارهای گوناگون و تعهدات مختلف در یک زمان نتیجه‌اش خستگی، فرسودگی و فشار روانی و عصبی خواهد بود و باید به شدت از آن اجتناب شود.

د) محیط فیزیکی : محیط فیزیکی می تواند از طریق عومل آزاردهنده گوناگونی چون سروصدا و ازدحام، گرما یا سرما ، در شخص ایجاد استرس کند. این عوامل آزار دهنده هر چه قدر شدیدتر ، غیر قابل پیش بینی تر و غیر قابل کنترل تر باشد میزان استرس زایی آنها بیشتر خواهد بود.

نوع معماری نیز تاثیر بسزایی از لحاظ استرس زایی دارد. عمدتاً‌ محیط خوشایند و مناسب سبب آرامش روانی و بازدهی می شود . در حالی که محیطهای ناخوشایند استرس زا بوده ، کارایی افراد را پایین می آورد. بنابراین دکور سازی و تزئینات، نور و رنگ دیوارها می تواند تاثیر بسزایی در روحیه کارکنان بخصوص در محیط زندان داشته باشد.

رضایت از کار، رضایت از مدیریت و روابط حاکم، احساس امنیت شغلى، احساس مالکیت از جمله نیازهاى روانى موثر در کیفیت روحى و روانى کارکنان است که وجود آنها موجب بهره ورى وارتقاء عملکرد و کیفیت مى گردد.

راهکارهای مقابله با استرس

– برقراری روابط کاری مناسب :

یکی از بزرگترین زمینه هایی که کارمندان امروز باید در آن مهارت خاصی داشته باشند توانایی در برقراری روابط کاری مناسب است. اگر شما از این توانایی خدادادیتان استفاده نکنید، کیفیت روابط شما در محیط کار و خانواده روز به روز بدتر شده؛ به طوری که نهایتاً دیگران علناً از شما، رفتار و عملکردتان انتقاد می کنند. اگر کمی دقت کنید متوجه می شوید که بی توجهی نسبت به این مورد می تواند باعث بروز استرس در شما شود.

امروزه ما شاهد از هم پاشیدن لحظه به لحظه بسیاری از ازدواج ها، اخراج از کار، اعتیاد گسترده جوانان و بسیاری از مسایل بدیهی زندگی روزمره هستیم که به ندرت به خود آمده و از خودمان می پرسیم «آیا این روند روزی متوقف خواهد شد؟» احتمالاً نه- در واقع، یکی از عللی که باعث به وجود آمدن چنین مشکلاتی شده، عدم توجه به برقراری ارتباط مناسب است.

بعضی افراد معتقدند که دنیا بدون وجود افرادی که از آنها خوششان نمی آید، بهشت خواهد شد! امروز رقابت در محیط های کاری به شدت افزایش یافته ولی متأسفانه افراد برای رسیدن به موفقیت از روش های نامناسبی استفاده می کنند. آنها به جای این که سعی کنند از توان خود برای رسیدن به موفقیت استفاده کنند سعی می کنند تا طرف مقابل خود را به هر طریقی که شده حذف کنند. با چنین تفکری، آنها هیچ وقت نمی توانند ارتباط کاری مناسبی با رقبای خود برقرار کنند و همیشه در استرس ناشی از شکست دست و پا می زنند.

– خواب مناسب:

در دنیای پرجنب و جوش امروز، مشکل بی خوابی تقریباً همه را دامنگیر کرده است. این مشکل باعث شده تا افراد زیادی به سمت استفاده از قرص های خواب آور و آرام بخش بروند. بی خوابی نشانه به وجود آمدن عدم تعادل و ناهماهنگی در سلامتی است که با بی توجهی به آن مسلماً مشکل جدی‌تر می‌شود و تا جایی پیش می رود که ممکن است ما را برای همیشه اسیر داروهای رنگارنگ و مختلف خواب آور کند.

یک سوم عمر هر انسانی در خواب می گذرد و این مدت، برخلاف تصور بعضی افراد اصلاً تلف شده محسوب نمی شود چرا که خواب به اندازه هوا و غذا برای بدن لازم است. هرگز از خواب شبانه خود غافل نشوید و به آن به چشم زمان از دست رفته و تلف شده نگاه نکنید. متأسفانه این برداشت و تصور نادرست! مورد پذیرش بسیاری از انسان ها قرارگرفته و باعث شده که آنها به خواب زیاد اهمیت ندهند. اگر به خواب شبانه و نقش آن در حفظ سلامت عمومی خود اهمیت ندهید، هرگز نخواهید توانست به مدت طولانی در فعالیت های روزانه خود موفق، مؤثر و شاداب باشید، چرا که استرس ناشی از بی خوابی بدترین تأثیرات را بر روی زندگی شما خواهد گذاشت. فراموش نکنید توانایی خوابیدن از جمله نعمت هایی است که خداوند به همه انسان ها ارزانی داشته است. خوابی که ضامن نشاط و موفقیت روز بعد در زندگی ماست.

پیدا کردن روش‌های مختلف مبارزه با استرس شرایطی را ایجاب می‌کند که مهم‌تر و مقدم‌تر از همه، تمرکز حواس است. اجازه ندهید در هنگام استرس، حواستان پرت شود، چرا که حتماً به سمت افکار منفی کشیده خواهد شد نه افکار مثبت و سازنده.

– به محض احساس استرس در وجود خود به آرامی و عمیق نفس بکشید و سعی کنید تا فکر خود را روی ضربان قلبتان متمرکز کنید، در این حالت به خود بگویید من آرام و مسلط به خود هستم، ضربان قلبم به تدریج عادی می‌شود و آرامش تمام وجودم را خواهد گرفت. چنین جملاتی به شما کمک می‌کند تا در هنگام مواجهه با یک هیجان یا استرس شدید به سرعت آرامش لازم را بدست آورید.

– برای رهایی از فشار عصبی و عضلانی، عمل کشش و رهایش عضلات را انجام دهید(فراگیری تکنیکهای آرمیدگی).

اول از پاها شروع کنید. تا جایی که می‌توانید چند لحظه آنها را منقبض کنید. بعد عضلات را شل کنید. همین کار را برای دست‌ها در حالی که آنها را به هم می فشارید انجام دهید. بعد از چند لحظه آنها را رها کنید. عضلات صورت را با حرکت کشیدگی لب‌ها (مانند خنده شدید) و بعد رهایش آنها ورزش دهید. سعی کنید هر کدام از این مراحل چند ثانیه طول بکشد. این تمرین را چند بار تکرار کنید. کم‌کم آرامش درونی شما را فرا خواهد گرفت، احساسی که روح و فکر شما را نیز تسخیر خواهد کرد.

– یاد بگیرید که گاهی اوقات از نقطه نظر دیگران به مسایل اطراف خود نگاه کنید. خودتان را در جای آنها بگذارید و درون آنها را درک کنید. به این ترتیب بهتر می‌توانید با آنها ارتباط برقرار کنید و همه چیز را به صورت منفی و تهاجمی نسبت به خود نخواهید دید.

نکته مهم دیگر این است که شگرد جادویی ویژه خود را کشف کنید. شگردهایی که قادرند شما را در کنترل خود در نامطلوب‌ترین موقعیتها کمک کنند.

با این تمرینات، به تدریج خود را آرام تر و راحت‌تر می‌یابید و اضطرابتان کمتر می‌شود و حتی قادر می‌شوید از هر اتفاق یا موقعیت پیش‌بینی نشده‌ای، به خوبی بگذرید.

نتیجه گیری:

مهمترین عامل پیشرفت و توسعه هر سازمان و اداره ای نیروی انسانی آن مجموعه است. پس به نظر می رسد با شرایط موجود تامین بهداشت روان مدیران و کارکنان بایستی جزء مهمترین اهداف و استراتژی های هر مجموعه ای قرار گیرد.

با توجه به مجموع مباحث ذکر شده در این مجال می توان استنباط نمود که با فراگیری تکنیکهای رویارویی با موقعیتهای استرس زا و پیشگیری از آن در محیط کاری ، در درجه اول سلامت روحی و روانی افراد تامین شده و از سوی دیگر میزان کارآیی آن مجموعه به طرز چشمگیری افزایش می یابد.

منابع :

– فرهادی، ی.استرس، انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی-۱۳۸۴